Проект "История Лиды в датах" Опции

[Admin]

Ліпень

50 год таму (1966, ліпень) адбылося адкрыццё Кургана Бессмяротнасці.
Насыпаны ў гонар вялікага подзвігу савецкага народа ў вайне супраць нямецка-фашысцкіх захопнікаў 1941 – 1945 гг. Закладка Кургана Бессмяроцця пачалася 9 мая 1966 г. і працягвалася да 8 ліпеня 1966 года. У гэты ж дзень адбылося адкрыццё кургана. 9 мая 1967 года каля Кургана была пахавана урна з прахам Невядомага салдата, парэшткі якога былі знойдзены каля вёскі Чэхаўцы. У гэтым жа годзе вакол Кургана быў пасаджаны парк. У 1973 годзе па праекту групы мінскіх архітэктараў пад кіраўніцствам Ю.М. Трахтэнберга курган быў дапоўнены пілонамі.
Сліўкін, В. Помнікі, звязаныя з падзеямі 2-й Сусветнай вайны на тэрыторыі г.Ліды і Лідскага раёна / В. Сліўкін, А.Каладзяжная; фота Р.Жалезнага [і інш.] // Лідскі Летапісец. – 2005. - № 1 – 2. – С. 32.
3 - 140 год з дня нараджэння Цёткі (Пашкевіч Алаізы Сцяпанаўны), беларускай паэткі, грамадска-культурнай дзяячкі, асветніцы, артысткі тэатра, педагога, выдаўца. Нарадзілася ў 1876 годзе, у маёнтку Пясчына Шчучынскага раёна, былога Лідскага павету.
Цётка першая з жанчын пачала шлях беларускай інтэлігенцыі да вяршынь еўрапейскай навукі і цывілізацыі. Аднак ніколі не забывала пра бацькоўскі кут, родную мову, свой народ. Нават смерць яе сімвалічная: сястра міласэрнасці Пашкевіч-Кайрыс згасла падчас эпідэміі тыфу ў Старым Двары, калі змагалася за жыцці людскія…
“Развівайце ў сабе любоў да чалавека, - і для вас заўсёды будзе дораг родны край і народ… Развівайце любоў да народа – і сэрца ваша ў сталыя гады будзе адклікацца гарачым пратэстам на кожную крыўду. Будучыня дзержыцца на вас, моладзі, будучых грамадзянах сваёй старонкі”, - з такімі словамі звярталася Цётка да маладога пакалення на пачатку ХХ ст. А як актуальна гучаць яны сёння, у трэцім тысячагоддзі.
Махнач, К. “У Панямонскім небе Цётчынай зорцы не згаснуць” : Імя Цёткі ў памяці шчучынцаў / К. Махнач // Народная асвета. – 2007. - № 1, № 2. – С. 82 – 86; С. 85 – 88.
7 – 65 год з дня нараджэння Гушчынскага Івана Сцяпанавіча (1951 г., в. Парэчча Лідскага раёна), вядомага на Лідчыне паэта, аўтара зборніка вершаў “Ідзі і вяртайся” (2010 г.).
У сваёй творчасці Іван Гушчынскі ідзе ад жыцця да паэзіі, а да жыцця праз паэзію. Тэмы для сваіх вершаў ён не высмоктвае з пальца, а шукае іх у роднай вёсцы, на прасторах дарагіх яго сэрцу палеткаў, на дарогах Лідчыны і вуліцах горада, у асяроддзі сяброў і людзей знаёмых і незнаёмых, ва ўсмешках дзяўчат, мігценні зорак і г. д.
Васько, У. Ад жыцця да паэзіі / У.Васько // Ідзі і вяртайся : вершы / Іван Гушчынскі. – Ліда, 2010. – С. 5 – 7.

[Admin]

Чэрвень

6 - 60 год з дня нараджэння Вінніка Леаніда Макаравіча (1956г., Ліда – 2006), вядомага на Лідчыне паэта і краязнаўца.
Аўтар зборнікаў вершаў “Под погасшими звёздами”(1996), “Мелодии печального дождя”(1997), “Ностальгия” (1999), “Откровение”(2000, у саюзніцстве з Л. Пырскім), беларускамоўнага даведніка культурнага жыцця Лідчыны напрыканцы ХХ стагоддзя “Зоркі лідскіх небасхілаў”(2001) і рускамоўнай краязнаўча-біяграфічнай кнігі”Время і судьбы”(2004, у саюзніцстве з М.Мельнікам).
Вершам Л.Вінніка ўласцівы глыбокі лірызм і меладычнасць, таму многія з іх пакладзены на музыку. Песня “Горад мой”(словы Л.Вінніка, муз. В. Пыпеця) з’яўляецца як бы неафіцыйным гімнам горада Ліды. Яна гучала на “Славянскім базары” ў Віцебску. Доўгі час ёю пачыналіся перадачы Лідскага радыё.
Мельнік, М. 50 гадоў сваіх не прычакаў / М.Мельнік // Лідскі Летаісец. – 2006. - № 2. – С. 14.
11 – 65 год з дня нараджэння Бугасава Сяргея Іванавіча (1951 г., г. Енакіеў Данецкай вобл.), педагога, беларускага кампазітара, выкладчыка Лідскага музычнага каледжа.
Аўтар харавых зборнікаў “Сонца на Купалу”, “Душе моя…” і “Христославы”. Творы майстра шырока вядомыя і выкарыстоўваюцца ў канцэртах розных харавых калектываў Беларусі. Па праву лічыцца гонарам нашага краю. Яго імя высечана на каменным знаку “Гордасць Лідчыны”, які ўсталяваны ў цэнтры нашага горада.
Калчанава, С. Музычнае мастацства / С. Калчанава // Культура Гродзеншчыны: Факты. Падзеі. Асобы / уклад. Л.В.Мальцава.- Мінск, 2014. – С. 182 – 183.

23 – 50 год з дня нараджэння Пешахонава Ігара (1966 г., г.Віцебск), фотамастака, краязнаўца.
Аўтар фотаальбомаў “Ліда”(2005), “Навагрудак”(2006, 2008), “Краявіды Лідчыны”(2007), “Слонім”(2008), “Лідскі край”(2010). Яго творчасць раскрывае і паглыбляе тэму гістарычнай памяці, той неацэннай спадчыны, што перадаецца з пакалення ў пакаленне і кожны раз нанова пераасэнсоўваецца нашчадкамі.
Майская, К. Летапіс горада праз майстэрства фотамастака // Лідская газета. – 2007. – 29 верасня. – С.1.

[Admin]

Май

640 год таму (1376) тры манахі-францысканцы прынеслі ў Ліду выяву Божай Маці з Візненскага парафіяльнага касцёла.
Абраз Маці Божай Ружанцовай, які знаходзіцца ў Фарным касцёле – найстарэйшы каталіцкі абраз на Беларусі, сведка хрышчэння Літвы Ягайлам, магчыма, гэтай іконай ахрышчана Лідчына. За шэсць стагоддзяў па Лідчыне прайшло нямала войнаў і пажараў, але абраз Маці Божай застаўся некрануты. Цяпер ён у выдатным стане. З даўніх часоў лічыцца, ўто абраз мае цудадзейную сілу, таму да яго не спыняецца паток людзей з просьбамі аб збаўленні ад хвароб, фізічных і духоўных, аказанні дапамогі ў складаных жыццёвых сітуацыях.
Самы старажытны абраз // Кніга рэкордаў Лідчыны / Лілія Лапшына [і інш.] . - Ліда, 2013. - С. 9.
15 – 100 год з дня нараджэння Тарас Ніны (1916г., в. Заполле Навагрудскага раёна – 2006 г.), беларускай паэткі. У 1938 -1945 гг. жыла ў Лідзе, працавала літсупрацоўнікам у рэдакцыі лідскай раённай газеты “Уперад”, выбіралася дэпутатам гарадскога Савета.
Старэйшая беларуская паэтэса Ніна Тарас належыць да нядаўна яшчэ даволі прадстаўнічай у беларускай літаратуры кагорты заходнебеларускіх паэтаў. Упершыню атрымала сталую працу ў рэдакцыі лідскай раённай газеты “Уперад”. Паэтычных кніг у Н.Тарас не шмат – “Кветка шчасця”, (1958), “Пад белым яварам” (1966), “Праз вятры-завеі” (1986) і іншыя. Паэзія Ніны Тарас аўтабіяграфічная ў самым лепшым сэнсе гэтага слова, сапраўдны летапіс жыцця жаночай душы. Прыцягальная сваім прачулым лірызмам, шчодрая на глыбокія чалавечыя пачуцці.
Андруковіч, А. “У кожнай песні доля свая…” : лёс і паэзія Н.Тарас / А.Андруковіч // Роднае слова. – 2001. - № 5. – С. 18 – 24.

28 – 180 год з дня нараджэння Карловіча Яна Аляксандравіча (1836 – 1903), лінгвіста, этнографа, фалькларыста, музыказнаўца. У 1881 -82 гг. жыў і працаваў на Беларусі ў маёнтках Подзітва (Лідскі павет).
Аўтар тэарэтычных прац “Найноўшыя даследаванні паданняў і іх зборы”(1883), “Сістэматыка песень польскага народа” (1889 -95), якія зрабілі моцны ўплыў на дзейнасць многіх фалькларыстаў. У кнізе “Народныя паданні і казкі, сабраныя ў Літве”(т.1-2, 1887-88) змясціў у перакладзе на польскую мову больш за 80 бел. легенд, паданняў і казак, якія запісаў у Свянцянскім, Лідскім і Навагрудскім паветах.
Карловіч Ян Александр // Беларускі фальклор: Энцыклапедыя: У 2т. Т.1: Акапэла-Куцця / рэдкал. Г.П.Пашкоў [і інш.]. - Мінск, 2005. - C. 660 – 661.

[Admin]

Красавік

450 год таму (1566) уведзены ў дзеянне другі статут Вялікага княства Літоўскага – збор законаў феадальнага права. Галоўная асаблівасць – раўнапраў’е ўсіх перад судом. Тады ж кароль Жыгімонт Аўгуст дазволіў праводзіць пасяджэнні земскага суда ў адной з вежаў Лідскага замка.

3 – 70 год з дня нараджэння Смольскага Рычарда Баляслававіча (1946г., г. Ліда), беларускага тэатразнаўца, доктара мастацствазнаўца, педагога.
У сааўтарстве з Ю. Сохарам напісаны п’есы – “Разбег” (1974), “Выкупленне” (1975), “Мы яшчэ пажывём...” (1980) і інш., - якія ставіліся на прафесійных і аматарскіх сцэнах, у беларускім радыётэатры. Ён – аўтар сцэнарыяў дакументальных фільмаў “Марыя”, “Уладзіслаў Галубок”, “Жыццё кліча” і інш.
Працы вучонага тэатразнаўцы пастаянна адзначаліся прэміямі і дзяржаўнымі ўзнагародамі, у т. л. Прэміяй Міністэрства культуры і канфедэрацыі творчых саюзаў (1997) і Спецыяльнай прэміяй Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь (1999 г.) у намінацыі “Мастацтвазнаўства і крытыка”.
Рычард Смольскі (нар. у 1946 г. [Ліда]) // Хрэстаматыя па гісторыі беларускага тэатра і драматургіі. ХХ - пачатак ХХІ стагоддзя. - Мінск, 2005. - Т. 4. - C. 332

30 – 60 год з дня нараджэння Багдановіч Ірыны Эрнстаўны (1956 г., г. Ліда), беларускай паэткі, літаратуразнаўца, педагога.
Скончыла гісторыка-філалагічны факультэт Гомельскага дзяржаўнага ўніверсітэта (1978) і аспірантуру пры Інстытуце літаратуры імя Я. Купалы АН Беларусі (1983). 3 1983 працуе ў Інстытуце літаратуры АН Беларусі.
Друкуецца з 1973. Аўтар кніг вершаў «Чаравікі маленства» (1983), «Фрэскі» (1989), «Вялікдзень» (1993), «Сармацкі альбом» (2004), «Прыватныя рымляне» (2006), манаграфій «Янка Купала і рамантызм» (1989), «Авангард і традыцыя: беларуская паэзія на хвалі нацыянальнага адраджэння» (2001). Укладальнік зборнікаў «Казімір Сваяк. Выбраныя творы» (2010) і «Вінцук Адважны. Выбраныя творы» (2011). Перакладае з польскай мовы.
У яе зборніках вершаў паэтычны роздум пра родны край, яго гісторыю і культуру, няпростыя клопаты і турботы сучаснікаў.
Багдановіч Ірына / А. Пяткевіч // Пяткевіч, А. Людзі культуры з Гродзеншчыны. – Гродна, 2000. – С. 20

[Admin]

Сакавік

450 год часу ўтварэння (1566) Лідскага павета.
Папярэднікам Лідскага павета было Лідскае намесніцтва, вядомае з 1382 года. Пасля адміністрацыйнай рэформы 1565 – 66 гадоў да Лідскага намесніцтва далучаны суседнія Васілішскае і Эйшышкае намесніцтвы ( са складу Трокскага ваяводства), а іх агульная тэрыторыя ўтварыла ўласна Лідскі павет з фіксаванымі межамі.
Насевіч, В.Л. Лідскі павет / В.Л. Насевіч // Беларуская энцыклапедыя ў 18 т. / гал. рэд. Г.П.Пашкоў [і інш.]. - Мінск, 1998. – Т. 9. – С. 251 – 252
505 год таму (1511) в. Малое Мажэйкава ўпершыню ўпамінаецца ў пісьмовых крыніцах.
Упершыню згадваецца ў 1511 як маёнтак у Жалудоцкай воласці Трокскага ваяводства, падараваны вялікім князем ВКЛ Жыгімонтам І Старым віленскаму падканюшнаму Шымку Мацкевічу.
Дулеба, Г.І Малое Мажэйкава / Г.І.Дулеба // Беларуская энцыклапедыя ў 18 т. / гал. рэд. Г.П.Пашкоў [і інш.]. - Мінск, 1998. – Т. 10. – С. 36


11 – 105 год з дня нараджэння Мігдала Аркадзя Бенядзіктавіча (Бяйнусавіча) (1911г., Ліда – 1991г.), расійскага фізіка-тэарэтыка, гісторыка, педагога, заснавальніка новых кірункаў у ядзернай фізіцы і фізіцы металаў, член-карэспандэнта АН СССР (1953), акадэміка АН СССР (1966).
Аркадзь Мігдал развіў тэорыю дыпольнага і квадрупольнага выпраменьванняў ядраў, тэорыю іанізацыі атамаў пры ядзерных рэакцыях. Распрацаваў тэорыю шырокіх ліўняў. Разгледзеў уплыў шматкратнага рассейвання на тармазное выпраменьванне і развіў метад рашэння квантавай задачы многіх цел. Акрамя таго, бліскучы навуковец-фізік развіў колькасную тэорыю ядра на аснове квантавай тэорыі поля, ужыў тэорыю звышправоднасці ў пытаннях будвы ядраў, вылічыў момант інэрцыі для розных ядраў, даследваў палярызацыю вакууму ў моцных магнітных палях. Канструяванне савецкага акваланга – таксама заслуга нашага земляка.
Тое, што зрабіў Аркадзь Мігдал для фізікі, годна Нобелеўскай прэміі – адкрыцці ў галіне атамнай і ядзернай фізікі, квантавай тэорыі, тэорыі металаў...
Акадэмік, фізік-тэарэтык // Кніга рэкордаў Лідчыны / Лілія Лапшына [і інш.] . - Ліда, 2013. - С. 4


30 – 60 год з дня нараджэння Лялько Хрысціны Аляксееўны (1956г., в.Хадзюкі Лідскага раёна), беларускай пісьменніцы, галоўнага рэдактара часопіса “Наша вера” з 1996 г.
У 90-я гады лёс падараваў Хрысціне дзве незабыўныя сустрэчы з Папам Янам Паўлам ІІ. Святы Айцец благаславіў яе на выданне каталіцкіх часопісаў “Наша вера” і “Ave Maria”. Лялько сабрала каля квартальніка “Наша вера” лепшыя творчыя сілы – святароў, пісьменнікаў, вучоных, даследчыкаў роднай культуры, гісторыі, літаратуры. Заснавала пры часопісе “Бібліятэку “Нашай веры” і стала яе рэдактарам.
Яна аўтар кніг прозы «Дарога пад гару», «Світанак над бярозамі» і кнігі паэзіі «На далонях любові». У яе апрацоўцы выйшаў зборнік народных казак «Хітрэй свету не будзеш». Пераклала на беларускую мову нарыс Уладзіслава Сыракомлі «Мінск», кнігі Папы Яна Паўла II «Пераступіць парог надзеі», «Дар і Таямніца», «Устаньце, хадзем!», «Памяць і самасвядомасць», энцыклікі «Fides et ratio», «Ecclesia de Eucharistia», Апостальскі ліст пра Ружанец «Rosarium Virginis Mariae», творы Яна Твардоўскага і іншыя тэалагічныя творы.
Хрысціна Лялько: [буклет] / склад. Т.С. Бальцэвіч; рэд. Т.І. Зенюкевіч. - Ліда, 2007. (Славутыя землякі)

[Admin]

Люты

530 гадоў таму назад Беліца (Лідскі раён) атрымала статус мястэчка.
У наступным годзе Беліца адзначыць 640 год. Беліца – самае старажытнае паселішча на Лідчыне. Вядома з 15 стагоддзя як вялікакняжацкае і прыватнае ўладанне. У 1431 – 1500 гадах у Беліце дзейнічаў касцёл. З 1486 года - мястэчка. Сярод дзяржаўцаў беліцкіх былі Ю.І.Іллініч і Ю.М.Радзівіл.
Беліца // Культура Беларусі: энцыклапедыя. Т.1 / рэдкал. Т.У. Бялова (гал.рэд.) [і інш.]. – Мінск, 2010. – С.647 - 648

260 гадоў таму назад адкрыта ў Лідзе калегія піяраў.
Стараста лідскі і падстолій літоўскі Ігнацій Сцыпіён дэль Кампа дабіўся ў 1756 годзе ад віленскага біскупа Міхала Зеньковіча дазволу адкрыць у Лідзе новы піярскі калегіум. Можна сцвярджаць, што менавіта дзякуючы піярам Ліда звыш 75 год заставалася значным рэгіянальным цэнтрам культуры і адукацыі. На жаль, праблемы з фінансаваннем і моцная канкурэнцыя не далі тутэйшаму калегіуму як след развіцца, але нават нягледзячы на гэта, ён здолеў унесці істотны ўклад у развіццё асветніцкай справы на Грдзеншчыне – сярод яго найбольш вядомых выхаванцаў былі: прафесар батанікі Віленскага універсітэта Станіслаў Юндзіл, пісьменнік Войцах Нарбут, аўтар 10-томнага “Польскага гербоўніка” Ян Баброўскі, прэзідэнт Таварыства навук і мастацтва пры Віленскім універсітэце (1804 -1808), капелан Віленскай гімназіі Францыск Гадлеўскі і інш.
Самусік, А.Ф. Лідскі піярскі калегіум / А.Ф.Самусік // Ліда і Лідчына: да 685-годдзя з дня заснавання горада: матэрыялы рэсп. навук.-практ. канф. (Ліда, 3 кастр. 2008г.) / рэдкал.: А.П.Худык (гал.рэд.) [і інш.]. – Ліда, 2009. – С. 40 - 43
14 – 75 год з дня нараджэння Валеха Зінаіды Васільеўны (1941г., в.Вангі, Лідскага раёна), беларускага гаспадарчага дзеяча, заслужанага работніка прамысловасці Беларусі.
З 1991 па 2002 гады Зінаіда Васільеўна працавала на швейнай фабрыцы “Камсамолка”, якая была пераўтворана ў ЗАА “Мілавіца”. Працавала на пасадзе дырэктара, генеральнага дырэктара, прэзідэнта і зноў гендырэктара аб’яднання. За дзесяцігоддзе прадпрыемства аснасцілі навейшым тэхналагічным абсталяванем, укаранілі сучасныя вытворчыя тэхналогіі, стаўка была зроблена на імпартную сыравіну і якасць, актыўна развівалася сетка фірменнага гандлю. Брэнд “Мілавіца” стаў прызнаным ва ўсім свеце, марка прадпрыемства прызнавалася лепшай у Германіі, Ізраілі, Чэхіі, Расіі.
З.В.Валеха ўзнагароджана Ганаровай граматай Вярхоўнага Савета БССР, ордэнам “Знак Пашаны”, у 1994 г. яна атрамала званне “Заслужаны работнік лёгкай прамысловасці Рэспублікі Беларусь”, у 2001 г. узнагароджана дыпломам “Человек дела”.
Валеха Зинаида Васильевна // Женщины Беларуси. - Минск, 2003. - C.49

20 – 90 год з дня нараджэння Лазоўскага Мікалая Фёдаравіча (1926 г., в. Лазяны Лідскага раёна – 2009, Ліда), самадзейнага мастака.
За свой век Мікалай Фёдаравіч напісаў вялізарную колькасць карцін. Яму былі аднолькава падуладныя графіка, акварэль, алей. Сваёй творчасцю ён нёс людзям дабрыню, веру, спагаду. Прымаў удзел ў рэстаўрацыі разбуранай Радзівонішскай царквы. Ім жа створана “Святое сямейства” – цэнтральны абраз касцёла па вул. Тухачэўскага ў Лідзе. Шмат карцін мастака вывезены на Украину, у Германию, Канаду, Злучаныя Штаты.
Лучко, А. Мікола Лазоўскі – мастак і паэт / Алена Лучко // Лідскі Летапісец. – 2011. - № 1. – С. 13
24 – 80 год з дня нараджэння Лабко Георгія Мікалаевіча (1936г., в Дакудава Лідскага раёна - 1997г.), беларускага вучонага-даследчыка ў галіне генетычнай папуляцыі пухлінных клетак, кандыдата медыцынскіх навук.
У 1963 – гадах вучыўся ў аспірантуры Інстытута генетыкі і цыталогіі АН БССР. У гэтай установе і застаўся працаваць, дзе вырас д малодшага да вядучага навуковага супрацоўніка. Тут падрахтаваў і докарскую дыссертацыю, якая, на жаль, засталася неабароненай.
Сліўкін, В.В. Лабко Георгій Мікалаевіч / В.В.Сліўкін // Памяць : Ліда. Лідскі раён : Гiст.-дак. хронiкі гарадоў і раёнаў Беларусі / рэдкал. В.Г. Баранаў і інш.; маст. Э.Э. Жакевіч. – Мінск, 2004. – C. 462

[Admin]

Гісторыя горада Ліды і Лідчыны

Студзень

1 – 105 год з дня нараджэння Сцяпана Дзмітрыевіча Пруткова (1911 - 1978). Ганаровы грамадзянін г. Ліды (1967), генерал-маёр авіяцыі, Герой Савецкага Саюза (1942).
Нарадзіўся ў Апочне Радамаскай губерніі (цяпер Клецкае ваяводства, Польшча). Вучыўся ў лётнай школе (1934 – 1936) Лётчык-інструктар, камандзір звяна. Удзельнічаў у абароне Ленінграда, Сталінрадскай бітве, вызваленні Украіны, Крыма, Беларусі, разгроме немцаў ва Усходней Прусіі.
Першая гвардзейская Сталінградская ордэна Леніна двойчы Чырвонасцяжная, ордэнаў Суворава і Кутузава штурмавая авіяцыйная дывізія ў 1952 -1993 гг. базавалася ў Лідзе ў Паўднёвым гарадку.
12 – 65 год з дня нараджэння Юрыя Апанасавіча Зайца (1951, г. Ліда). Беларускі археолаг, гісторык.
Фонд гістарычна-культурнага музея-запаведніка “Заслаўе”налічвае 12282 адзінкі асноўнага і 4711 адзінак навукова-дапаможнага фонду. Самай вялікай у фондах запаведніка з’яўляецца калекцыя археалогіі. Яна налічвае больш за 3700 адзінак асноўнага фонду. У гэтую калекцыю ўвайшлі галоўным чынам рэчы, якія перадаў музею Юрый Апанасавіч Заяц.
21 – 65 год з дня нараджэння Ганны Станіславаўны Радзько (Халшчанковай) (1951 г. в.Банцавічы Лідскі р-н). Беларуская спявачка (альт), заслужаная артыстка Рэспублікі Беларусь (1982).
З 1971 салістка Беларускага тэлебачання і радыё. Валодае прыгожым своеасаблівага тэмбру голасам народнага плана. Выканаўчая манера вызначаецца мяккасцю, шчырасцю выказвання, жаноцкасцю. Выступала пераважна з Камерна-інструментальным ансамблем і Сімфанічным аркестрам Беларускага тэлебачання і радыё. У рэпертуары беларускія народныя песні, патрыятычныя і лірычныя песні беларускіх кампазітараў Ю.Семянякі, Э.Зарыцкага, У.Будніка, А.Чыркуна і інш.